Orchha and Sanchi Madhya Pradesh: ਸੈਲਾਨੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਓਰਛਾ ਅਤੇ ਸਾਂਚੀ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਥਾਨ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਹਨ। ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਸੈਲਾਨੀ ਓਰਛਾ ਅਤੇ ਸਾਂਚੀ ਦੇਖਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਭੋਪਾਲ ਤੋਂ ਸਾਂਚੀ ਦੀ ਦੂਰੀ ਸਿਰਫ਼ 46 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਸਾਂਚੀ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਸਾਂਚੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬੋਧੀ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਓਰਛਾ ਅਤੇ ਸਾਂਚੀ ਦਾ ਦੌਰਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ
ਓਰਛਾ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਬੇਤਵਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਰਿਹਾਰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਮਧੁਕਰ ਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿੱਚ ਛਤਰਸਾਲ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧੀ। ਓਰਛਾ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਕਈ ਹਿੰਦੀ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਇੱਥੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਖੰਡਰ ਖਿੱਲਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਓਰਛਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਥਾਵਾਂ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹਨ। ਇੱਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਾਰਾਜ ਰੁਦਰਪ੍ਰਤਾਪ, ਓਰਛਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਾਜ ਕੁੰਦਰ ਤੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ, ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਤੁੰਗ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਤੁੰਗਾਰਨਿਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੱਛਲੀ ਭਵਨ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਪੌੜੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਗੰਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਵਿੱਤਰ ਨਦੀ ਬੇਤਵਾ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਵਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਮਹਾਰਾਜ ਨਦੀ ‘ਤੇ ਗਏ, ਅੰਜਲੀ ‘ਚ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ। ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਤਦੇ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਤੁੰਗ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਵਣ ਤੀਜ ‘ਤੇ ਚਰਖੜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਚੋਰ ਉੱਥੇ ਭੋਲੇ-ਭਾਲੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਉਪਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ।ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਗੋਂਡ ਰਿਆਸਤ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਬਾਵਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਏ ਬਿਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ‘ਤੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਦੁਬਾਰਾ ਰਿਸ਼ੀ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ‘ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਾਏ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਤਫ਼ਾਕ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ‘ਉੱਛਾ’ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇੱਥੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਅਤੇ ‘ਉੱਛਾ’ ਨਾਂ ਦਾ ਨਗਰ ਵਸਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ‘ਉੱਛਾ’ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕੇ ‘ਓਰਛਾ’ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ।
ਸਾਂਚੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਟੂਪਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਏ। ਸਾਂਚੀ ਨੂੰ 1818 ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਟੁਕੜੇ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਗਿਆ। ਸਟੂਪਾਂ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਦਾ ਕੰਮ 1881 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1912 ਅਤੇ 1919 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਂਚੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਗਠਿਤ ਉਸਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।ਇੱਥੇ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਬਹਾਲੀ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਾਂਚੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬੋਧੀ ਸਥਾਨ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਂਚੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਟੂਪਾਂ ਅਤੇ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਪਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੇਟਵੇ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਜਾਂ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਗੇਟਵੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਬੀਜ ਬਿਸਤਰਾ ਬਣਾਇਆ। ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਟੂਪਾਂ ਉੱਤੇ ਉੱਕਰੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਬੁੱਧ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਚਲਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਂਚੀ ਦੇ ਸਟੂਪ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ‘ਤੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ।