ਤਕਸ਼ਸ਼ੀਲਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਇੱਥੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਵਰਗੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਘਰ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਨੂੰ ‘ਕੱਟਸਟੋਨ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ। ਤਾਂ ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦਿਲਚਸਪ ਤੱਥਾਂ ‘ਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ।
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 700 ਬੀਸੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ –
ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 700 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਕੋਈ ਸਿਲੇਬਸ ਨਹੀਂ ਸੀ
ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ਸਿਲੇਬਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਉਸ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਕੋਈ ਫੀਸ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਨਹੀਂ –
ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫੀਸ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਪਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਉਦੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਬਦਲੇ ਗਿਆਨ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਅਧਿਆਪਕ ਦੱਸਦੇ ਸਨ, ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਦੋਂ ਪੂਰੀ ਹੋਵੇਗੀ –
ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਗਰੇਡਿੰਗ ਸਿਸਟਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਧਿਆਪਕ ਦੱਸਦੇ ਸਨ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਦੋਂ ਖਤਮ ਹੋਵੇਗੀ। ਹਾਂ, ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਗੁਰੂ ਦਕਸ਼ਣਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਦਾਖਲਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ –
ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਿਲੇਬਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਦਾਖ਼ਲਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਬਹੁਤ ਔਖੀ ਸੀ। ਹਰ 10 ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 3 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ।
ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ
ਇਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਪੂਰੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਜਿਵੇਂ ਚੀਨ, ਗ੍ਰੀਸ ਅਤੇ ਅਰਬ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਇੱਥੇ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ
ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਦੀ ਹੋਂਦ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਕੁਝ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ – ਨਾਲੰਦਾ, ਸੋਮਾਪੁਰਾ, ਅਲ-ਕਰੋਇਨ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਬੋਲੋਨਾ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਆਕਸਫੋਰਡ। ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਨਾ ਭੁੱਲੋ।