ਅੱਜ ਯਾਨੀ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਦਿਵਸ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 18 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਸਮਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਰਕ, ਕਿਲੇ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵਿਰਾਸਤੀ ਥਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤੀ ਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ
ਅਜੰਤਾ ਗੁਫਾਵਾਂ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਔਰੰਗਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਅਜੰਤਾ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੋਧੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕਲਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੰਤਾ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੁਪਤਾ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੋਧੀ ਭਾਈਚਾਰੇ, ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੈੱਲਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸੈਪਸ਼ਨ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਨ ਗਵਾਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਫਾਵਾਂ ਔਰੰਗਾਬਾਦ ਤੋਂ 104 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਅਤੇ ਏਲੋਰਾ ਤੋਂ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਗਾਓਂ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ 52 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹਨ।
ਅਜੰਤਾ ਗੁਫਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਆਦਰੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਜੰਗਲ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਲਾਵਾ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਆਰਬੋਰੀਅਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਬੁੱਧ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਲਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ 200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 29 ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ 650 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਐਲੋਰਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 5 ਗੁਫਾਵਾਂ ਮੰਦਰ ਸਨ ਅਤੇ 24 ਗੁਫਾਵਾਂ ਬੋਧੀ ਮੱਠ ਸਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 200 ਭਿਕਸ਼ੂ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਜੰਤਾ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ 1819 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਟਾਈਗਰ-ਸ਼ਿਕਾਰ ਟੀਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਦੁਬਾਰਾ ਖੋਜਿਆ’।
ਕਾਜ਼ੀਰੰਗਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ, ਅਸਾਮ (ਕਾਜ਼ੀਰੰਗਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ, ਅਸਾਮ)
ਕਾਜ਼ੀਰੰਗਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਸੈਲਾਨੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੋ-ਤਿਹਾਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਇੱਕ-ਸਿੰਗ ਵਾਲੇ ਗੈਂਡੇ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਾਜ਼ੀਰੰਗਾ ਦੀ ‘ਬਿਗ ਫਾਈਵ’ ‘ਚ ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ, ਰਾਇਲ ਬੰਗਾਲ ਟਾਈਗਰ, ਏਸ਼ੀਅਨ ਹਾਥੀ, ਜੰਗਲੀ ਮੱਝ ਅਤੇ ਦਲਦਲ ਹਿਰਨ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣਗੇ। ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਆਸਾਮ ਦੇ ਗੋਲਾਘਾਟ ਅਤੇ ਨਗਾਓਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਸਾਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਪਾਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬੀ ਐਂਗਲੌਂਗ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ 430 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਕੋਨਾਰਕ ਸੂਰਜ ਮੰਦਿਰ, ਓਡੀਸ਼ਾ
ਕੋਨਾਰਕ ਸੂਰਜ ਮੰਦਿਰ ਪੂਰਬੀ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਪੁਰੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜਾ ਨਰਸਿਮਹਦੇਵ ਪਹਿਲੇ ਦੁਆਰਾ 13ਵੀਂ ਸਦੀ (1238-1264 ਈ.) ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਗੰਗਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਨ, ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੱਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਕੋਨਾਰਕ ਮੰਦਿਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਇਮਾਰਤਸਾਜ਼ੀ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਮੂਰਤੀ ਕਲਾ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ 1984 ਵਿੱਚ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਾਂਚੀ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਸਾਂਚੀ ਵਿਖੇ ਬੋਧੀ ਸਮਾਰਕ ਬੋਧੀ ਬਣਤਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੈ ਜੋ 200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ 100 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਹੈ। ਸਾਂਚੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਭੋਪਾਲ ਤੋਂ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ 24 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਮਨੋਨੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।