ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਦਾ ਕਿਲਾ ਅੱਜ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦਾ ਕਿਲਾ, 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਲਾ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਕਈ ਵਾਰ ਇੱਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸੂਰਿਆਸੇਨ ਨੇ 727 ਈ. ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਰਕ, ਬੁੱਧ, ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਮਹਿਲ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੋਕ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੁਝ ਦਿਲਚਸਪ ਤੱਥਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਰਿਕਾਰਡ-
ਜ਼ੀਰੋ ਨੰਬਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ੁਨਹਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਲਗਭਗ 1500 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ।
ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਬਣਤਰ
ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹਾ ਇੰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਲਾ ਡਿੱਗੇਗਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਧਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।
ਕਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਸੰਨਿਆਸੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸੀ-
ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਾ ਸੂਰਿਆਸੇਨ ਕੋੜ੍ਹ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਲਿਪਾ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਤਾਲਾਬ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲਿਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਸੂਰਜਸੇਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਿਲਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ।
ਗਵਾਲੀਅਰ ਦਾ ਕਿਲਾ ਵੀ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਗਵਾਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਾਲੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਰਾਜਾ ਭੋਜ, ਕਿੱਥੇ ਗੰਗੂ ਤੇਲੀ! ਕਹਾਵਤ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੀ ਹਾਂ, ਇੱਥੇ ਤੇਲੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਰਾਟ ਮਿਹਿਰ ਭੋਜ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਲੀ ਕਾ ਮੰਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ
ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਜੋਂ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1858 ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਖਬਰ ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅਜਾਇਬ ਘਰ
ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੋ ਮੁੱਖ ਮਹਿਲ ਹਨ। ਗੁਜਰੀ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਮਨ ਮੰਦਰ। ਗੁਜਰੀ ਮਹਿਲ ਰਾਣੀ ਮ੍ਰਿਗਯਾਨੀ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਸਨੂੰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸਾਰਾ ਕਿਲਾ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੈ
ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿੰਧਿਆ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ‘ਤੇ ਗੋਪਾਲਚਲ ਨਾਂ ਦੀ ਚੱਟਾਨ ਪਹਾੜੀ ‘ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੈ।
ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਸ ਬਾਹੂ ਮੰਦਰ-
ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਸ ਬਾਹੂ ਮੰਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਾਹੀ ਸੱਸ ਅਤੇ ਨੂੰਹ ਵਿਚਕਾਰ ਝਗੜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਵਿਲੱਖਣ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।